توسط : علیرضا عباسیان– امیر حسین شاهمرادی–محمود ثالثی –سید مظاهر سیدی– محمد رضا حیدری
مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان
چکیده
تمام دستورات اسلام چه آنهایی که دلایل علمی آنها روشن شده و چه آنها که بعدا مشخص می شود همه در جهت حفظ سلامت زندگی انسان، جامعه و تامین کننده سعادت دنیا و آخرت او می باشد .فلینظر الانسان الی طعامه ( عبس ۲۴ ـ ۳۲) پس انسان باید به خوراک خود بنگرد. ، [برای شما گوشت] چهارپایان حلال شد.۲). ( و خداوند دامها را خلق کرد که درآنها برای شما نتایج و وسایل گرمی و منافع است و از آنها می خورید.) آنچه که از این دو آیه فهمیده می شود این است:الف) گوشت دامها حلال است. ب) دامها دارای منافع متعددی هستند. ۳) ان لکم فی الانعام لعبره نسقیکم مما فی بطونها و لکم فیها منافع کثیره و منها تأکلون (سوره مومنون، آیه۲). از آنچه در شکمهای آنهاست شما را می نوشانیم و برای شما در آنها سودهای فراوان است که از آنها می خورید.سوره انعام ، آیه ۱۱۸ :پس اگر به آیات خدا ایماندارید ، از آنچه که نام خدا بر اوبرده شده بخورید. خوردن گوشت حیوان مرده ــ خون ــ گوشت خوک ــ گوشتِ حیوانی که بنامی غیر از نامِ خدا سر بریده شده ــ گوشتِ حیوان خفه شده ــ گوشتِ حیوان تحتِ ضربات کشته شده ــ گوشت حیوانیکه افتاده و در وضعیت بین مرگ و زندگی است ــ گوشت حیوانیکه بر اثر شاخ زده شدن مرده برای شما حرام شده است. خوک حیوانی انگلی و گوشت آن حرام است اسلام گوشت حیواناتى کـه داراى تـغذیه پاک بوده و مورد تنفر نباشد حلال کرده و روى روشهاى افراطى وتفریطى خط بطلان کشیده و براى استفاده از گوشتها شرایطى مقرر داشته است . صید حیوانات صیاد که تحت تعلیم قرار گرفته اند یعنى از آنچه خداوند تعلیم داده به آنها آموخته اید حلال است.
لغات کلیدی : گوشت – حلال – حرام – تغذیه – صید
دین اسلام در تمامی زمینه هایی که به زندگی و سعادت انسان بستگی دارد برنامه دارد.تمام دستورات اسلام چه آنهایی که دلایل علمی آنها روشن شده و چه آنها که بعدا مشخص می شود همه در جهت حفظ سلامت زندگی انسان، جامعه و تامین کننده سعادت دنیا و آخرت او می باشد .فلینظر الانسان الی طعامه ـ انا صببنا الماء صبا * ثم شققنا الارض شقا * فأنبتنا فیها حبا * و عنبا و قضبا * و زیتونا و نخلا * و حدائق غلبا * و فاکهه و ابا * متاعا لکم و لانعامکم. ( عبس ۲۴ ـ ۳۲).پس انسان باید به خوراک خود بنگرد * که ما آب را به صورت بارشی فرو ریختیم * آنگاه زمین را شکافتیم * و در آن، دانه رویانیدیم * و انگور و سبزی * و زیتون و درخت خرما * و باغ های انبوه * و میوه و علف * استفاده شما و دام هایتان باشد. در قرآن چهار مرتبه کلمه فلینظر بیان شده که دو مورد آن ( سوره کهف، آیه ۱۹ * سوره عبس، آیه ۱۴ ) ( سوره حج، آیه ۱۵ ) و ( سوره طارق، آیه ۵ ). در سوره عبس، ابتدا خداوند متعال انسان را متوجه غذای او می کند که از چه موادی تشکیل شده است و کدام یک در اولویت قرار دارد.خداوند در کتاب خود همه مطالبی که مورد نیاز انسان بوده، بیان کرده است. در این آیات نیازمندی های بدن انسان به مواد غذایی به ترتیب اولویت آمده که جای بسی شگفتی است از دامها استفاده های بسیاری می شود. به طوری که کمتر چیزی از آنها بدون استفاده می ماند. گوشت آنها خورده می شود پوست و پشم آنها مورد استفاده قرار می گیرد. مدفوع آنها به صورت کود مورد استفاده است. حتی در برخی مکانها از روده های آنها نیز استفاده می کنند. شیر آنها غذایی گوارا برای آدمی است. خداوند این نعمت را در اختیار ما قرار داده ولی ما به درستی از آن استفاده نمی کنیم و دچار بیماریهای مختلف می گردیم. آیات زیادی در مورد چهارپایان و دامها نازل شده است. بررسی این آیات مطالب بسیار مفیدی را دراختیار ما قرار می دهد.۱) احلت لکم الانعام (سوره حج ، آیه ۳۰)، [برای شما گوشت] چهارپایان حلال شد.۲) و الانعام خلقها لکم فیها دفء و منافع و منها تأکلون. ( و خداوند دامها را خلق کرد که درآنها برای شما نتایج و وسایل گرمی و منافع است و از آنها می خورید.) آنچه که از این دو آیه فهمیده می شود این است:الف) گوشت دامها حلال است.ب) دامها دارای منافع متعددی هستند. ۳) ان لکم فی الانعام لعبره نسقیکم مما فی بطونها و لکم فیها منافع کثیره و منها تأکلون (سوره مومنون، آیه۲). از آنچه در شکمهای آنهاست شما را می نوشانیم و برای شما در آنها سودهای فراوان است که از آنها می خورید.
سوره انعام ، آیه ۱۱۸ :فَکُلُواْ مِمَّا ذُکِرَ اسْمُاللّهِ عَلَیْهِ إِن کُنتُمْ بِآیَاتِهِ مُؤْمِنِینَ :پس اگر به آیات خدا ایماندارید ، از آنچه [ از گوشت حیوان حلال گوشتى ] که [ وقت ذبح شدن ] نام خدا بر اوبرده شده بخورید. آیه ۱۱۹ : ومَا لَکُمْ أَلاَّتَأْکُلُواْ مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَکُم مَّاحَرَّمَ عَلَیْکُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَیْهِ وَإِنَّ کَثِیرًالَّیُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُبِالْمُعْتَدِینَ : و شما را چه شده از آنچه که نام خدا بر آنبرده شده نمی خورید ؟ در صورتى که آنچه را خدا بر شما حرام نموده براى شما بیانکرده است ، مگر چیزى که [ براى حفظ جانتان ] به خوردن آن ناچار شوید و قطعاًبسیارى [ از بداندیشان ] ، دیگران را از روى جهل و نادانى با هواهاى نفسانىخود گمراه می کنند ; یقیناً پروردگارت به تجاوزکاران [از حدود حق[ داناتر است. آیه ۱۲۱ : وَلاَ تَأْکُلُواْ مِمَّا لَمْیُذْکَرِ اسْمُ اللّهِ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّیَاطِینَلَیُوحُونَ إِلَى أَوْلِیَآئِهِمْ لِیُجَادِلُوکُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْإِنَّکُمْ لَمُشْرِکُونَ:از آنچه [ هنگامذبح شدن ] نام خدا بر آن برده نشده نخورید ; مسلماً خوردن آن فسق [ و بیرون رفتن ازعرصه طاعت خدا ] است ; قطعاً شیاطین [ شبهات ناروایى را به ضد احکام خدا ] بهدوستانشان القاء می کنند تا با شما ستیزه کنند ،و اگر از آنان پیروى کنید ، یقیناً شما هم مشرکید به هوش باشید و مطیع وسوسه های آنها نشوید و گوشت میته نخورید و الّا در صف مشرکان قرار خواهید گرفت و از داشتن ایمان محروم خواهید شد زیرا بین گوشتی که با نام خدا ذبح می شود با گوشتی که بدون نام خدا ذبح می شود فرق است، یکی خوردنش حلال و دیگری خوردنش فسق است. خوردن گوشت حیوان مرده ــ خون ــ گوشت خوک ــ گوشتِ حیوانی که بنامی غیر از نامِ خدا سر بریده شده ــ گوشتِ حیوان خفه کرده شده ــ گوشتِ حیوان تحتِ ضربات کشته شده ــ گوشت حیوانیکه افتاده و در وضعیت بین مرگ و زندگی است ــ گوشت حیوانیکه بر اثر شاخ زده شدن مرده برای شما حرام شده است. مائده آیه ۳و در سوره انعام آیه ۱۴۵ ضمن یادآوری تحریم گوشت خوک، خوک را حـیـوانـی انگـلی توصیف نموده: … لَحْمَ خِـنْـزِیـرٍ فَـإِنّـَهُ رِجْـسٌ … مگر اینکه گوشت خوک باشد، که موجودی انگـلی است.در آیه ۱۴۵ سوره انعام روشن کرده که منـظـور از حـرام بـودن خوردن خون «خـون مـسـفـوح» است، (خون مسفوح یعنی: خـون ریخـتـه شده که با هوا تماس پیدا کرده). دلـیـل تحریم آن نیز این است که وقتی خون با هوا تماس پیدا می کند سمی می شود و می تواند بیماری زا باشد.نکات آیات: خوک حیوانی انگلی و گوشت آن حرام است:همانطور که قرآن مطرح می کند خوک در واقع یک حـیـوان انگـلی است. هم زندگی و هم روند تولید مثل آن هر دو انگلی است:چرا گوشت خوک تحریم شده؟ چیزیکه فعلاً انسان امروز در مورد گوشت خوک میداند موارد زیر است:گـوشت خوک خیلی از انگـلها را منتقـل می کند. از جمله نوعی کرم (موسوم به کرمِ تِـنـیـا) که برخی از ناراحتی های دردناک را منجر می شود و در برخی موارد کشنده می باشد .اثرات آن در عـضلات، چشم و مغز منتشر می شود. میان ۵ تا ۲۵ درصد کـسـانـیـکـه از گوشت خـوک مصرف می کنندبه عوارض نـاشی از کـرم تنیا دچار می گردند. گوشت خوک لایه لایه بوده و میان آنها پیه های متداخل در همدیگر وجود دارد که بالاترین نسبت روغـن حـیوانی را داردکه روغـن آن نیز از خطرناکترین روغـنها است. ( درصـد پـیه در گوشت خوک ۲۸ درصد است در حـالـیکـه مثلاً در گوشت گاو ۵/۴ درصد).گوشت خوک دارای اسیدیته بالایی می باشد. (سایر حیوانات ۹۰ درصد این اسید را پس میدهند ولی خوک فـقـط ۲ درصـد آنرا پس می دهد). این اسید یته باعث الـتـهـاب مخ می شود.یک متخصص آلـمانی نـتـیـجه مـطالعات خود و دیگران را در رابطه با گوشت خوک چنین بیان می کند: مصرف گوشت خـوک در مناطق گرم خطرناک تر از مناطق سرد است. در سودان و مناطق همجوار آن در شـرایط آب و هـوائی یکـسـان، تفاوت میان سلامتی کسانی که گوشـت خوک می خورند و کسانیکه نمی خورند خـیـلی زیـاد است. هـمـیـنـطـور در هند در یک آب و هوای یکسان ، کسانی که گوشت خوک نمی خورند از کسانی که می خورند از سلامتی بالاتری برخوردار بوده ، بیشتر عمر می کنند و توان کاری بیشتری دارند. کسانیکه با تعالـیـم اسـلامی زنـدگی و تغذیه می کـنـنـد از سلامتی بهتری بـرخوردارند وبه بـیماریهائی که دیگران از مسائل تحریم شده دارندمبتلا نمی شوند.این محقق می گویـد در جریـان جـنـگ جهانی دوم از ارتش گـزارشی میرسد که در آن آمده است : سربازان آلمانی دچار ناراحتی ها و آبله هائی در پاها می شده اند که آنها را از جنگ و تـحـرک بـاز می داشـتـه و علاج سرپائی نیز برای آنها کافی نبوده بلکه به پشت جبهه انـتـقـال داده می شـده انـد. در حالـیکه مـردمـی کــه در هـمان مناطق و همان آب و هـوا زنـدگـی می کرده اند آن ناراحتی ها را نداشته اند. پس از بررسی ها می بینند که ارتش تـقـریـبـاً هـمـه روزه از گوشت خوک استفاده می کند.مصرف گوشت خوک راحذف می کنند ، آن ناراحتیها قطع می شود.هـمـیـنطور می گوید پس از اتمام جنگ که وضعیت اقتصادی خراب می شود و خوک بوفور در اختیار مردم نبوده اندازه مراجـعـات به پزشک نسبت به دوران پیش از جنگ کاهش پیدا می کند. ولی با رونق گرفتن اقتصاد و مصرف گوشت خوک توسط طـبـقـه مرفه ، بیماریها دوباره در آنها شروع می شود، در حالیکه طـبـقـه فـقـیر که هنوز توان استفاده از گوشت خوک را نداشـتـه از سـلامتی بهتری برخوردار بوده است. و پـس از اینکه فـقـیـران نیز تـوان خریدن و خوردن آنرا پـیـدا می کـنند دوباره وضع بیماریها طـبق روال پیشینِ خود زیاد و هـمـه گـیـر مـی شـود.این محقق آلمانی به آزمایشهای عملی در رابطه با گوشت خوک رو می آورد. ۳۰ سر مـوش را با خـوراک خوک بزرگ می کند و ۳۰ سر دیگر را با غذای عادی. آنهائـیـکه غذای خوک داده می شوند: سریعا بزرگ می شـونـد ـــ تـمـایلات تجاوزگرانه در آنـهـا ایـجـاد می شود، و دوست دارند که هـمـدیگـر را بخورند و بیماریهائی از قـبـیـل سـرطـان و بیماریهای پوستی در آنها ظاهر می شود، ولی درآنهائی که با غـذای عـادی بزرگ می شـونـد هـیـچـیـک از ایـن مـوارد ظاهر نمی گردد.وی محتاطانه می گوید در گوشت خوک سمی است که نا شناخته است و روغن آن خطرناکـترین نوع روغن است که مـوجـب تصلب شـرایین، بیماری قند، اختلال جریان خون، و بالا رفتن کلسترول خون می شود، و همچنین بافتهای آن دارای فـسـفـر بوده ، منجر به زیانهائی می شود.سوره مائده: نـخست مى فرماید: مردار بر شما حرام شده است (حرمت علیکم المیته ) وهمچنین خون (والـدم ) و گـوشـت خوک (ولحم الخنزیر) و حیواناتى که طبق سنت جاهلیت به نام بتها و اصـولا بـه غـیـر نـام خـدا ذبح شوند (وما اهل لغیر اللّه به )و نیز حیواناتى که خفه شده باشند حرامند (والمنخنقه ).خـواه بـخـودى خـود و یـا بوسیله دام و خواه بوسیله انسان این کار انجام گرددچنانکه در زمان جـاهـلـیـت مـعـمـول بوده گاهى حیوان را در میان دو چوب یا در میان دو شاخه درخت سخت مى فشردند تا بمیرد و از گوشتش استفاده کنند.و حیواناتى که با شکنجه و ضرب , جان بسپارند و یا به بیمارى از دنیا بروند (والموقوذه )در تـفـسیر قرطبى نقل شده که در میان عرب معمول بوده که بعضى ازحیوانات را به خاطر بتها آنقدر مى زدند تا بمیرد و آن را یکنوع عبادت مى دانستند.و حیواناتى که بر اثر پرت شدن از بلندى بمیرند (والمتردیه ).و حیواناتى که به ضرب شاخ مرده باشند (والنطیحه ).و حیواناتى که بوسیله حمله درندگان کشته شوند (وم اکل السبع ).سپس به دنبال تحریم موارد فوق مى فرماید: اگر قبل از آن که این حیوانات جان بسپرند به آنها برسند و با آداب اسلامى آنها را سر ببرند و خون بقدر کافى ازآنها بیرون بریزد, حلال خواهد بود (الا ما ذکیتم ).در زمان جاهلیت بت پرستان سنگهایى در اطراف کعبه نصب کرده بودند که شکل و صورت خاصى نـداشـت , آنـهـا را (نـصـب ) مـى نامیدند در مقابل آنها قربانى مى کردند و خون قربانى را به آنها مـى مـالـیـدنـد, و فـرق آنها با بت همان بود که بتهاهمواره داراى اشکال و صور خاصى بودند اما (نـصـب ) چنین نبودنداسلام در آیه مورد بحث این گونه گوشتها را تحریم کرده و مى گوید: حـیـوانـهـایـى که روى بتها یا دربرابر آنها ذبح شوند همگى بر شما حرام است (وما ذبح على النصب ).روشن است که تحریم این نوع گوشت جنبه اخلاقى و معنوى دارد نه جنبه مادى و جسمانى .نوع دیگرى از حیواناتى که تحریم آن در آیه آمده آنهاست که بصورت بخت آزمایى ذبح و تقسیم مـى گردیده و آن چنین بوده که : ده نفر با هم شرطبندى مى کردند و حیوانى را خریدارى و ذبح نـموده سپس ده چوبه تیر, که روى هفت عدد از آنها عنوان برنده و سه عدد عنوان بازنده ثبت شده بود در کیسه مخصوصى مى ریختند و به صورت قرعه کشى آنها را به نام یک یک از آن ده نـفـربـیرون مى آوردند, هفت چوبه برنده به نام هر کس مى افتاد سهمى از گوشت برمى داشت و چـیزى در برابر آن نمى پرداخت ولى آن سه نفر که تیرهاى بازنده رادریافت داشته بودند باید هر کـدام یـک سـوم قـیـمـت حـیـوان را بپردازند بدون این که سهمى از گوشت داشته باشند, این چوبه هاى تیر را ازلام مى نامیدند اسلام خوردن این گوشتها را تحریم کرد نه به خاطر این که اصل گوشت حرام بوده باشدبلکه به خاطر این که جنبه قمار و بخت آزمایى دارد و مى فرماید:و قسمت کردن گوشت حیوان به وسیله چوبه هاى تیر مخصوص بخت آزمایى برشما حرام شده است (وان تستقسموا بالا زلام ).روشـن است که تحریم قمار و مانند آن اختصاص به گوشت حیوانات نداردبلکه در هر چیز انجام گـیـرد ممنوع است و تمام زیانهاى فعالیتهاى حساب نشده اجتماعى و برنامه هاى خرافى در آن جمع مى باشدو در پـایـان بـراى تاکید بیشتر روى تحریم آنها مى فرماید:تمام این اعمال فسق است و خروج از اطاعت پروردگار (ذلکم فسق ).آنـچـه از مـجموع بحثها و سایر منابع اسلامى استفاده مى شود این است که روش اسلام در مـورد بهره بردارى از گوشتها همانند سایر دستورهایش یک روش کاملا اعتدالى است , یعنى نه هـمـانـنـد مردم زمان جاهلیت که از گوشت سوسمار و مردار و خون و امثال آن مى خوردند, و یا هـمـانـنـد بـسـیارى از غربیهاى امروز که حتى از خوردن گوشت خرچنگ و کرمها چشم پوشى نمى کنند, و نه مانندهندوها که مطلقا خوردن گوشت را ممنوع مى دانند, بلکه گوشت حیواناتى کـه داراى تـغذیه پاک بوده و مورد تنفر نباشد حلال کرده و روى روشهاى افراطى وتفریطى خط بطلان کشیده و براى استفاده از گوشتها شرایطى مقرر داشته است .
صید حلال :بـه دنبال احکامى که در باره گوشتهاى حلال و حرام در دو آیه گذشته بیان شددر این آیه نیز به قـسـمـتـى دیـگـر از آنـها اشاره کرده و به عنوان پاسخ سؤالى که در این زمینه شده است چنین مى فرماید:از تو در باره غذاهاى حلال سؤال مى کنند(یسئلونک ماذا احل لهم ).سـپـس بـه پیامبر(ص ) دستور مى دهد که نخست به آنها بگو: هر چیز پاکیزه اى براى شما حلال است (قل احل لکم الطیبات ).و تـمـام آنـچه را اسلام تحریم کرده در زمره خبائث و ناپاکها است و هیچ گاه قوانین الهى موجود پاکیزه اى که طبعا براى استفاده و انتفاع بشر آفریده شده است تحریم نمى کند.سپس به سراغ صیدها رفته مى گوید: صید حیوانات صیاد که تحت تعلیم شما قرار گرفته اند یعنى از آنچه خداوند به شما تعلیم داده به آنها آموخته اید براى شما حلال است (وما علمتم من الجوارح مکلبین تعلمونهن مما علمکم اللّه ).حـیـوانى را که سگها شکار مى کنند اگر زنده به دست آید باید طبق آداب اسلامى ذبح شود ولى اگر پیش از آن که به آن برسند جان دهد حلال است اگرچه ذبح نشده باشدسـپـس در ذیـل آیـه اشاره به دو شرط دیگر از شرایط حلیت چنین صیدى کرده و مى فرماید: از صیدى که سگهاى شکارى براى شما نگاه داشته اند بخورید(فکلوا مم امسکن علیکم ).بـنـابـرایـن اگر سگهاى شکارى عادت داشته باشند قسمتى از صید خود رابخورند و قسمتى را واگذارند چنان صیدى حلال نیست و در حقیقت چنین سگى نه تعلیم یافته است و نه آنچه را که نگاه داشته مصداق علیکم (براى شما)مى باشد بلکه براى خود صید کرده است .دیگر این که به هنگامى که سگ شکارى رها مى شود نام خدا را ببرید(واذکروا اسم اللّه علیه ).و در پـایـان بـراى رعـایـت تـمـام ایـن دسـتـورات مـى فرماید: از خدا بپرهیزیدزیرا خداوند سریع الحساب است (واتقوا اللّه ان اللّه سریع الحساب ).(آیه ۵).
امام صادق (ع) : مردی از امام سوال نمود چرا خداوند گوشت خوک و شراب را حرام نموده است ؟ امام در پاسخ فرمودند : خداوند تبارک و تعالی چیزی را حلال ننموده و چیزی را حرام نکرده مگر برای حفظ مصالح خود مردم. نه آنکه بنا بر میل خود نسبت به چیزی آن را حلال نموده و به خاطر بی میلی خود نسبت به امری آنرا حرام کند. زیرا خداوند که خالق بندگانش میباشد ، می داند چه چیزهائی سبب قوام جسم و روح ایشان میشود. پس آنها را حلال نموده و میداند چه چیزهائی برای روح و جسم انسان ضرر دارد آنها را حرام فرموده. برای مثال گوشت خوک را حرام نموده ، زیرا سبب بی غیرتی و بی تعصبی و فساد اخلاق میشود. و شراب را حرام نمود زیرا شرابخواری موجب ارتعاش و لرزش بدن است و مروت و جوانمردی را از شخص زائل می کند و شخص مشروبخوار را به تمام امور زشت و قبیح می کشاند.( ۳ ).برای مثال اگر انسان از خوردن گوشت خوک منع شده بخاطر این است هم از لحاظ معنوی و هم از لحاظ تندرستی به او لطمه می زند.حضرت امام رضا (ع) : در جهت تحریم خوردن گوشت خوک می فرماید : خداوند خوردن خوک را حرام فرموده چون حیوانی است مهیب و زشت صورت که خدا او را برای پند و عبرت گرفتن آفریده یعنی از دیدنش بفهمند که خدا بر هر چیزی توانا است و خدای را بر زیبایی صورت بشری خود شکر کنند و بترسند از شهوترانی و بی بند و باری که موجب این میشود که خدای تعالی صورت زیبای بشری را از ایشان گرفته و به شکل خوکشان کند و مسخ شوند چنانچه با جماعتی از پیشینیان در دنیا چنین فرمود و سایرین در عالم برزخ و قیامت در اثر داشتن خوی خوک بصورت او محشور میشوند و خوک را در بین بشر گذارد تا دلیلی برای گذشتگانی که با این صورت در آمده بودند باشد و جهت دیگر حرام بودن گوشت خوک آن است که خوراکش پلیدترین پلیدیها و کثیف ترین کثافتها است با مفاسد و زیانهای بسیاری که در خون او است. (۵ ).امام صادق (ع) : خوردن گوشت خوک سبب پیری زودرس است.( ۱ ).
منابع :
۱ – تحف العقول، صفحه ۵۴۰
۲ -تفسیر نمونه ، تفسیر سوره های عبس ، کهف، عبس، ، حج، ، طارق، انعام ، مائده
۳ – تفسیر جامع جلد ۲ صفحه ۵۶
۴ – قرآن مجید، سوره عبس ۲۴ ـ ۳۲ ، سوره کهف، آیه ۱۹ ، سوره عبس، آیه ۱۴ ، سوره حج، آیه ۱۵ ،سوره طارق، آیه ۵، سوره حج ، آیه ۳۰، سوره انعام ، آیه ۱۱۸، سوره مائده
۵- وسائل الشیعه، جلد۱۶ صفحه ۳۷۸
