نشان حلال از دیدگاه کدکس
(CAC) ، بیان احکام اسلامی مرتبط با آن و لزوم توجه به بازار محصولات گوشتی حلال در دنیا
محمد رضا حیدری ، عبدالرسول علامه ، مسعود پزشکی ، محسن راستی، علی حسین مجاهدی فر
مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان
چکیده:
در سال ۲۰۲۵ میلادی ۳۰% از جمعیت کره زمین را مسلمانان تشکیل خواهند داد و این جمعیت رو به رشد و نیاز روز افزون این بخش از جامعه جهانی به گوشت و سایر محصولات حلال باعث شده است که بسیاری از کشور های دنیا بخشی از امکانات و تجهیزات خود را برای محصولات حلال اختصاص دهند و سعی در افزایش سهم تولید محصولات حلال خود در بازار جهانی دارند. ارزش تجارت جهانی محصولات حلال در دنیا سالانه حدود ۱۵۰ بیلیون دلار برآورد گردیده است و در سالهای اخیر به علت سهولت در تجارت جهانی بیش از گذشته غذا های عمل آوری شده حلال به بازار راه یافته است و شرکتهای متعدد به منظور صادرات محصولات حلال به کشور های اسلامی تاسیس شده است که کشور های پیشتاز در این زمینه مالزی و سنگاپور می باشد. یکی از نیاز های اصلی حال حاضر کشور هایی مسلمان ، تامین غذا های حلال متناسب با شرایط خاص آن کشور هاست که می تواند زمینه فعالیت مناسبی برای کشور های ما ایران نیز باشد.
مفهوم واژه حلال در مذاهب مختلف دین اسلام از تشابهات بسیاری برخوردار است . نظر به اهمیت موضوع کمیسیون جهانی مواد غذائی
(CAC) دستور العملی را در این خصوص تنظیم نموده است . در این مقاله ضمن معرفی کمیسیون کدکس ، مفهوم گوشت حلال در کدکس ، بیان احکام اسلامی در این زمینه و همچنین تشکیلات ناظر بر محصولات حلال در برخی کشور ها شرح داده خواهد شد.
واژه های کلیدی
: کدکس ، حلال ، ذبح
معرفی کمیسیون جهانی کدکس
(CAC
)
کمیسیون کدکس مواد غذائی در سال ۱۹۶۳ با همکاری دو سازمان
WHO , FAO به منظور توسعه استاندارد های مواد غذائی تشگیل گردید. هدف اصلی از تشکیل کدکس مواد غذائی تامین سلامت مصرف کنندگان مواد غذائی و اطمینان از ایجاد یک بازار اقتصادی سالم و ایجاد همکاری بین کلیه ارگانهای دولتی و غیر دولتی مرتبط در بحت تولید مواد غذائی بوده است. ایران به همراه اکثر کشورها از جمله اعضای کمیته جهانی کدکس مواد غذائی است.
مفهوم واژه حلال از دیدگاه کدکس
در بیست و دومین جلسه کدکس در سال ۱۹۹۷ راهنمای استفاده از واژه حلال تبیین گردید. این راهنما برای کلیه اعضای سازمان
FAOو WHO ارسال گردیده است.با توجه به اختلافات اندکی که در بین مذاهب مختلف شریعت اسلام برای نوع حیوانات و طریقه ذبح شرعی وجود دارد ، کدکس به بیان اصول کلی مفهوم حلال پرداخته است که توسط کشور های تولید کننده محصولات حلال بایستی اجرا گردد ولی این به معنای پذیرش قطعی و اجباری آن توسط کشور های وارد کننده گوشت و یا سایر محصولات حلال نیست، البته در برنامه استراتژیک کدکس در سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۳ روی تغییر شرایط کدکس متناسب با شرایط اجتماعی تاکید شده است..
این اصول عبارتند از :
۱
– غذای حلال
( Halal Food)به غذائی اطلاق می گردد که اجازه مصرف آن توسط قانون اسلامی داده شده باشد.
۱-۱: نبایستی متشکل و یا حاوی چیزی باشد که توسط قوانین اسلامی نهی شده باشد.
۱-۲: طریقه تهیه، عمل آوری ، حمل و نقل و یا ذخیره آن با شرایط یا وسایلی باشد که توسط شرع مقدس اسلام نهی نشده باشد.
۱-۳: تهیه، آماده سازی ، عمل آوری ، حمل و نقل و یا ذخیره مواد غذائی نباِیستی به گونه ای باشد که در تماس با مواد حرام و یا موادی باشد که توسط شرع اسلام منع شده است.
۱-۴: غذای حلال را می توان در بخشهائیکه غذای غیر حلال تولید می شده است ، تولید و فراوری کرد ، مشروط به آنکه هیچگونه تماسی با محصولات غیر حلال انجام نگیرد.
۱-۵: عملیات عمل آوری ، حمل و نقل و ذخیره سازی مواد حلال را می توان با وسایل و تجهیزاتی که قبلا برای گوشت و مواد غیر حلال استفاده می شده است انجام داد ، مشروط به آنکه مراحل پاکیزه سازی آن با توجه به قوانین اسلامی انجام شده باشد.
۲
– واژه حلال برای کلیه غذائی بکار برده می شود که توسط قانون اسلامی تائید شده باشد.در قوانین اسلامی کلیه مواد غذائی حلال هستند بجز آندسته از غذائیکه که توسط منابع ذیل تامین شده است که توسط قوانین اسلامی تائید نشده است.
۲-۱: خوک و گراز، سگ
۲-۲: مار و میمون
۲-۳: حیوانات گوشتخوار با پنجه و دندانهای نیش (
Fangs) نظیر شیر، ببر ، خرس و سایر حیوانات مشابه
۲-۴: پرندگان با چنگال نظیر عقاب، شاهین و کرکس و سایر پرندگان مشابه
۲-۵: آفاتی نظیر موش و رت ، عقرب، حلزون ، مگس ، لارو و سایر موجودات مشابه
۲-۶: موجوداتی که کشتن آنها در اسلام منع شده است ، نظیر مورچه ، زنبور
۲-۷: قاطر و الاغ اهلی
۲-۸ : کلیه حیوانات سمی و خطرناک دریائی
۲-۹: کلیه حیواناتی که طبق قوانین اسلامی نبایستی کشتار شوند.
۲-۱۰: خون
۲-۱۱: حیوانات دوزیست مثل قور باغه ، تمساح و سایر حیوانات مشابه
۳
– غذاهای با منشاء گیاهی
گیاهان سمی و خطرناک بجز وقتی که سم و یا خطر آنها در خلال عمل آوری حذف گردد.
۴-
نوشابه ها
۴-۱: کلیه نو.شابه های الکلی
۴-۲: تمامی انواع نوشابه های سمی و خطرناک
۵-
افزودنی ها
تمام افزودنی های که از بند ۲ ، ۳ و ۴ منشاء گرفته باشند.
لازم به ذکر است در خصوص مطالب فوق الذکر در تحریر الوسیله حضرت امام( قدس سره) در بخش احکام خوردنی ها و آشامیدنی ها اینگونه بیان شده است .
خوردن گوشت پرندگانی که مثل شاهین ، باز ، عقاب ، کرکس ، کلاغها ، زاغ ، جغد که چنگال دارند و یا پرنده ایکه هنگام پرواز بال زدنش کمتر از صاف نگه داشتن آن می باشد حرام است . بنابر این می توان پرندگان حرام گوشت را از حلال گوشت با ملاحظه کیفیت پرواز آنها تمیز داد ولی چنانچه کیفیت پرواز پرنده ای معلوم نباشد ، اگر آن پرنده چینه دان و یا سنگدان ویا خار پشت پا داشته باشد حلال و اگر هیچکدام از اینها را نداشته باشد حرام است.بنا بر این اساس گوشت انواع کبوتر ها ، قمری ، کنجشک ها ( بلبل، سار و چکاوک هم از انواع کنجشگ است ) ، کبک ، تیهو ، هوبره ، مرغ ، مرغابی ، درنا ، شتر مرغ حلال می باشد و هدهد و پرستو حرام می باشد. همچنین زنبور ، پشه و دیگر حشرات بنا بر احتیاط واجب.
تخم پرنده ها در طبیعت در حلیت و حرمت تابع خود پرنده می باشد. یعنی تخم پرنده حلال حلال و تخم پرنده حرام ، حرام می باشد و در موارد مشکوک در مورد یکه دو طرفش مختلف است و سرو ته آن از هم تشخیص داه می شود مانند تخم مرغ حلال و در صورتیکه دو طرف تخم پرنده مساوی باشد حرام است.
از حیوانات دریائی فقط ماهی ها ، آنهم آنهائیکه فلس دارند حلال می باشند و تخم ماهی هم تابع خود آن ماهی است یعنی تخم ماهی حلال ، حلال است.
حیوانات خشکی زی دو قسم هستند اهلی و وحشی که از انواع اهلی گوسفند ، گاو و شتر حلال و اسب و الاغ و قاطر مکروه است و سگ و گربه و مانند اینها حرام می باشند و در خصوص انواع حیوانات وحشی آهو ، بچه راه افتاده و مستقل آهو ، گاو کوهی ، قوچ کوهی و الاغ وحشی حلال و حیوانات (سباع) ( حیواناتیکه دارای ناخن ، پنجه ، دندان تیز و نیرومند و درنده باشند مثل شیر ، پلنگ ، یوز پلنگ ، گرگ و یا حیوانات ضعیف مثل روباه ، شغال ، کفتار و همچنین خرگوش ، همه حشرات ، مار ، موش ، جوجه تیغی ، فیل ، میمون و خرس حرام است
چهارده چیز از حیوانات حلال گوشت نیز حرام می باشد که عبارتند از: خون ، مدفوع ، طحال ، تمام قسمتهای دستگاه تولید مثل نر و ماده ( رحم ، دنبلان و …) غدد لنفی ، نخاع ، حدقه چشم ( نه همه جسم چشم یا به عبارتی عدسی ) پی که در دو طرف ستون مهره ها است ، مثانه ، کیسه صفرا ، چیزی که در مغز است و به شکل نخود می باشد.
۶-
ذبح حیوانات
تمام حیوانات خشکی زی ، بایِستی طبق توصیه های بهداشتی کدکس مواد غذائی و رعایت شرایط زیر کشتار گردند.
۶-۱: ذابح بایستی مسلمان ، هوشیار و اطلاعات کافی در خصوص ذبح شرعی داشته باشد.
۶-۲: حیوان بایِستی شرایط ذبح شرعی را داشته باشد.
۶-۳: حیوان آماده کشتار بایستی زنده و در لحظه ذبح حیات داشته باشد.
۶-۴: در لحظه قبل از کشتار عبارت بسم ا… برای هر حیوان ذکر شود.
۶-۵: وسیله و ابزار ذبح باِیستی کاملا تیز و در خلال کشتار حیوان نبایِستی بلند شود و یا به عبارتی قطع عروق ، نای و مری باید پشت سرهم انجام شود و منقطع نباشد.
۶-۶:ذابح بایستی هنگام ذبح، مری و نای و رگهای اصلی ناحیه گردن را قطع نماید.
موارد فوق الذکر در احکام اسلامی تحت عنوان دستور سر بریدن حیوانات به شرح زیر بیان شده است.
دستور سر بریدن حیوانات
دستور سر بریدن حیوان آن است که چهار رگ بزرگ گردن آنرا از پائین بر آمدگی زیر گلو بطور کامل ببرند و این مهم انجام نمی شود مگر اینکه از زیر برآمدگی گلو ببرند . این چهار رگ عبارتند از : الف) مجرای تنفسی یا نای ب) مجرای خوردن غذا یا مری و دو سرخرگ که در دو طرف مجرای تنفس هستند . در مساله ۲۵۹۲ توضیح المسائل امام راحل بیان شده است که اگر بعضی از چهار رگ را ببرند و صبر کنند تا حیوان بمیرد و بعد بقیه را ببرند فایده ندارد ، حتی اگر بطور معمول چهار رگ را پشت سرهم نبرند اگر چه پیش از جان دادن حیوان بقیه رگها را ببرند اشکال دارد و یا در مساله ۲۵۹۴ بیان شده است که سر بریدن حیوان ۵ شرط دارد : اول کسی که سر حیوان را می برد چه مرد باشد ، چه زن باید مسلمان باشد و بچه مسلمان هم اگر ممیز باشد ( یعنی خوب و بد را بفهمد) می تواند سر حیوان را ببرد ، دوم سر حیوان را با چیزی ببرند که از آهن باشد و … سوم در موقع سر بریدن جلوی حیوان رو به قبله باشد و … چهارم وقتی می خواهد سر حیوان را ببرد یا کارد به گلویش بگذارد به نیت سر بریدن نام خدا را ببرد و همین قدر که بگوید بسم ا.. کافی است و … پنجم حیوان بعد از سر بریدن حرکتی بکند ، اگر چه مثلا چشم یا دم خود را حرکت دهد که معلوم شود زنده بوده است و مستحب است کسی که حیوان را می کشد رو به قبله باشد، پیش از کشتن حیوان آب جلوی آن بگذارند و کاری کنند که حیوان کمتر اذیت شود، مثلا کارد را خوب تیز کنند و با عجله سر حیوان را ببرند و به نحوی باشد که حیوان پس از ذبح بتواند دست و پا بزند ویا مرغ بتواند دست و پا بزند و مکروه است که کارد را در پشت حلقوم فرو کنند و به طرف جلو بیاورند که حلقوم از پشت آن بریده شود و در جائی حیوان را ذبح کنند که حیوان دیگر ببیند و یا در شب و یا پیش از ظهر جمعه سر حیوان را ببرند ( البته در صورت احتیاج عیبی ندارد) و یا اینکه خود انسان حیوانی را که پرورش داه است ذبح کند و احتیاط آن است که پیش از بیرون آمدن روح پوست حیوان را نکنند، نخاع را قطع نکنند و حرام است که پیش از بیرون آمدن روح سر حیوان را از بدنش جدا نمایند ولی با این عمل حیوان حرام نمی شود .
۷
– آماده سازی ، عمل آوری ، بسته بندی ، حمل و نقل و انبارش
کلیه مراحل آماده سازی ، عمل آوری ، بسته بندی و انبارش باِیستی منطبق با اصول اسلامی که قبلا آورده شد و همچنین اصول بهداشت مواد غذائی تبیین شده توسط
CAC باشد.
۸:
بر چسب گذاری
۸-۱: چنانچه غذائی تحت شرایط حلال و منطبق با اصول بهداشتی
CAC تولید گردید باِیستی بر چسب حلال روی آن الصاق گردد
۸-۲: بر اساس اصول تدوین شده در کدکس مواد غذائی نبایِستی از بر چسب حلال بعنوان وسیله ای برای تبلیغ کالا استفاده شود. مثلا عناوینی به منظور نشان دادن سالمتر بودن و یا مقوی تر بودن و نظایر آن.
مروری بر فعالیتهای کشور های مسلمان برای توسعه محصولات حلال
پیش بینی می شود در سال ۲۰۲۵ میلادی ۳۰% از جمعیت دنیا مسلمان باشند. بطور مثال حدود ۱۵% از جمعیت مسلمان کانادا را شیعیان ۱۲ امامی تشکیل می دهند..بطور متوسط هر خانواده مسلمان کانادائی سالانه حدود ۱۶۲۳ دلار برای گوشت حلال مورد نیاز خود پرداخت می نماید.. حدود ۳۵% از گوشت گوساله ذبح شده در کانادا بصورت حلال تولید و فرایند می گردد .
ارزش تجارت جهانی محصولات حلال در دنیا سالانه حدود ۱۵۰ بیلیون دلار برآورد گردیده است. بسیاری از کشور های اسلامی ، وارد کننده غذاهای حلال عمدتا از کشور های آمریکای شمالی ، اروپا ، استرالیا و زلاند نو هستند .در سالهای اخیر به علت سهولت در تجارت جهانی بیش از گذشته غذا های عمل آوری شده حلال به بازار راه یافته است و شرکتهای متعدد کوچک و بزرگ به منظور صادرات محصولات حلال به کشور های اسلامی ، تاسیس شده است.یکی از نیاز های اصلی حال حاضر کشور های مسلمان ، تامین غذا های حلال متناسب با شرایط خاص آن کشور هاست که می نواند زمینه فعالیت مناسبی برای کشور ایران باشد
به اختصار فعالیت تعدادی از کشور های مسلمان برای توسعه محصولات حلال ذکر می شود.
مالزی
در سال ۱۹۷۰ مصرف کنندگان مواد غذائی در مالزی خواستار اطمینان کافی از حلال بودن محصولات وارداتی شدند.در سال ۱۹۸۲ واحدی در نخست وزیری مالزی تشکیل که وظیفه آن کنترل مواد غذائی در تمامی سطوح به منظور اطمینان از حلال بودن آنها بود و در همان سال دولت قوانین مربوط به کنترل محصولات حلال را تدوین نمود. در سالهای اخیر این واحد در حد یک بخش توسعه یافته و از نخست وزیری منفک شده است. که به اختصار
JAKIM(Jabatan Kemajuan Islam Malaysia)نامیده می شود در حال حاضر این بخش نظارت عالیه روی تولید و واردات و عمل آوری و بسته بندی کلیه محصولات غذائی را بعهده دارد.
سنگاپور
کنسول اسلامی سنگاپور در سال ۱۹۷۲ تحت عنوان
Singapura)MUIS (Majlis Ugama Islam تشکیل گردید و اولین تائیدیه حلال آن در سال ۱۹۷۸ صادر گردید.در سال ۱۹۹۹ در پارلمان این کشور اختیارات MUIS برای کنترل محصولات غذائی افزایش یافت. در کشور سنگاپور کلیه گوشت های وارداتی اعم از گوشت مرغ و سایر محصولات گوشتی بایستی با تائیده MUIS وارد کشور گردد.
کشور های خاور میانه
در ایران برای واردات گوشت از کشور های دیگر با اعزام نمایندگانی از سازمان دامپزشکی( جهت کنترل سلامت گوشت) و دفتر نمایندگی ولی فقیه در وزارت جهاد کشاورزی ( جهت نظارت بر ذبح شرعی) اقدامات لازم صورت می پذیرد و در داخل کشور کشتارگاههای دام و طیور هم از نظر بهداشتی و ذبح شرعی تحت نظارت می باشند
در کشور های حوزه خلیج فارس برای کلیه کشور های عضو ، استانداردهای لازم برای گوشت و غذاهای عمل آوری شده ارائه شده است. این استانداردها به استاندارهای خلیج و استانداردهای سعودی موسوم هستند. و شامل راهنما و دستور العمل های لازم برای واردات محصولات غذائی ، گوشت و سایر محصولات گوشتی وارداتی است.
کلیه این کشورها زمانی به واردات گوشت و سایر محصولات اقدام مینمایند که حلال بودن آن توسط یک مرجع ذی صلاح اسلامی در کشور مبدا تائید شده باشد.همچنین واردات محصول منوط به اخذ تائیدیه از
Natinal U.S.Arab Commerce می باشد.
جنوب آسیا
کشور های جنوب آسیا شامل هند،پاکستان ، بنگلادش و سری لانکا وارد کننده محصولات حلال به ویژه برای سرویسهای غذائی هستند ولی دارای تشکیلات منسجم و مشخصی در این زمینه نیستند.
نتیجه گیری
جمعیت رو به رشد مسلمانان جهان و نیاز آنان به گوشت و سایر محصولات حلال باعث شده است که بسیاری از کشور های دنیا بخشی از امکانات و تجهیزات خود را برای تولید محصولات حلال اختصاص دهند. به توجه به موقعیت و پتانسیلهای بالقوه و بالفعل ایران ضرور ی است که بحث مربوط به صادرات محصولات گوشتی در کشور در اولویت خاص قرار گرفته و با تطبیق قوانین کدکس و ضروریات ذبح حلال در مذهب تشیع در این زمینه سرمایه گذاری نمود.
منابع:
۱- امام خمینی ، ر. ( قدس سره) تحریر الوسیله( ترجمه) .دفتر انتشارات اسلامی.قم .۵۶۲ صفحه.
۲- امام خمینی، ر ( قدس سره).رساله توضیح المسائل ،محشی امام خمینی( شش مرجع).نتشارات بارش . مشهد. ۱۳۸۱. ۱۱۸۴ذ صفحه.
۳- Canadian Halal Meat Market Study.2007. Alberta Agriculture and Rural development.
۴- General guidelines for use of the term “HALAL” .CAC /GL .24 -1997.
