عنوان مقاله : آیات مربوط به ذبح
نام نویسنده : دکتر مسعود اخوان طبیب
خداوند متعال در قرآن کریم برای سعادت و صلاح مومنان دستورات متعددی بیان فرموده و ضمن هدایت مومنان به راه راست در خصوص زندگی بهتر و سالمتر دنیای فرمایشات جامع و کاملی ارائه نموده که در زمان نزول آیات درآن زمان، نشانه قدرت و تکامل قرآن کریم می باشد .
یکی از دستورات خداوند در قرآن ، مسئله غذا است و در راس آن استفاده از گوشت حیوانات است که بهترین و سالمترین حیوانات را برای غذای انسان توصیه نموده و دستورات خاص در خصوص ذبح آنها وجود دارد .
در این مقاله سعی شده در حد توان آیات مربوط به ذبح را جمع آوری ، ارائه و تفسیر شود و اهمیت هر کدام تا حدی بیان گردد .
مقدمه :
قرآن کریم بر همه جنبه های زندگی انسان نظارت داشته و از همه جهات به پیشرفت و تکامل انسان می اندیشد . به نحوی که علاوه بر جنبه روحی ، به جنبه های جسمی و حتی به صورت جزئی تر به نحوه تغذیه انسان نیز اشاراتی دارد و دستوراتی در خصوص نحوه تغذیه و سلامت تامین غذا از موجودات دیگر دارد که همگی بر پایه علوم تغذیه استوار است .
خداوند در قرآن ، دو نوع سوره بر پیامبر نازل فرموده :
۱- یک نوع سوره هایی مکی است که در آن ها بحث از معاد و مبدا و اثبات توحید و دادگاه رستاخیز ، مبارزه با شرک و بت پرستی ، تثبیت مقام و موقعیت انسان در جهان آفرینش می کند زیرا دوران مکه ، دوران سازندگی مسلمانان از نظر عقیده و تقویت مبانی ایمان به عنوان زیر بنای یک نهضت ریشه دار بود .
۲- نوع دیگر سوره های مدنی است که به جزئیات مسائل حقوقی ، اخلاقی ، اقتصادی ، جزائی و سایر نیازمندیهای فردی و اجتماعی می پردازد .
بدین صورت خداوند علاوه بر جنبه های اعتقادی و دینی ، جنبه های دیگر اعم از سلامتی ، زندگی ، آسایش ، رفاه ، راحتی و غیره را در قرآن مورد توجه قرار داده و اصطلاحاً ((راه را از چاه تمیز داده)) تا انسان مومن بتواند در کنار عبادت و پرستش و ساختن جهان مناسب دیگر دارای زندگی راحت و مناسب در این دنیا نیز باشد .
همانطور که بیان شد یکی از جنبه های مورد توجه در قرآن مسئله تغذیه است و در این میان یکی از منابع مهم تامین انرژی و پروتئین برای انسان گوشت می باشد که از حیوانات تامین می گردد .
در قرآن کریم آیه های متعددی درباره ذبح بیان شده و دستورات خاص ارائه گردیده که با کمی دقت می توان دریافت مسئله ذبح از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در علم گوشت نیز کیفیت نهائی را منوط به ذبح مناسب می داند که در حدود ۱۴۰۰ سال پیش قرآن این قوانین را برای دست یابی ماده غذائی سالم بیان نموده است .
آیات مربوط به ذبح :
سوره انعام
سوره انعام مکی است و دارای ۴ آیه در زمینه ذبح می باشد
تفسیر نمونه :
در این سوره خداوند مسلمانان را دعوت به اصول سه گانه توحید ، نبوت و معاد می کند ولی بیش از همه روی مساله یگانه پرستی و مبارزه با شرک و بت پرستی دور می زند . در هنگام نزول این سوره بیان شده که هفتاد هزار فرشته آنرا بدرقه کردند و کسی که آنرا بخواند تمام فرشتگان برای او آمرزش می طلبند .
تفسیر نور
:
از آنجا که مشرکان جزیره العرب به اعتقاد خود ،برخی چهارپایان را حلال و برخی را حرام می دانستند ، قرآن در مقام مبارزه با اینگونه خرافات و باورهای غلط ، از آیه ۱۳۶ این سوره به بعد ، احکامی را در مورد چهارپایان بیان می دارد که بدین جهت این سوره بنام انعام نام می گیرد .
از جمله ویژگیهای این سوره ، بیان ۴۴ بار کلمه “قل” خطاب به پیامبر است و شاید نشانه قاطعیت در کار در مقابل عقاید باطل و انحرافات مشرکان باشد .
فکلو مما ذکر اسم الله علیه ان کنتم بئایته مومنین (۱۱۸)
((و از آنچه نام خدا بر آن گفته شده بخورید (اما از گوشت حیواناتی که به هنگام سر بریدن نام خدا بر آن نمیبرند نخورید ) اگر به آیات ایمان دارید .))
تفسیر نمونه :
نخستین نتیجه این است که مسلمانان باید از خوردن گوشت حیواناتی که به نام بتها ذبح می شد خود داری کنند زیرا مشرکان عرب یکی از عبادتهایشان این بود که برای بتها قربانی می کردند و از گوشت آنها به عنوان تبرک می خوردند و این موضوع یک نوع بت پرستی بوده است . و واضح است که بردن نام خدا برای ذبح از جنبه های بهداشتی نیست بلکه جنبه معنوی و اخلاقی و یکتا پرستی دارد و بیانگر این است که مسلمانان باید در عمل نیز پیرو فرامین خداوند باشند .
تفسیر نور :
بردن نام خداوند هنگام ذبح حیوان نوعی مصونیت دادن به مادیات و به صحنه آوردن ایمان است . یاد خدا در هر کاری خوب است اما در ذبح حیوان ، ضرورت دارد . همچنین از نشانه های جامعیت حکومت اسلام این است که در یک مسئله جزئی مانند ذبح همه جوانب آن مطرح شده است .
و ما لکم الا تاکلو مما ذکر اسم الله علیه وقد فصل لکم ما حرم علیکم الا ما اضطررتم الیه و ان کثیراً لیضلون با هوائهم بغیر علم ان ربک هو اعلم با لمعتدین(۱۱۹)
((چرا از چیزهایی نمیخورید که اسم خدا بر آنها برده شده در حالی که (خداوند) آنچه را بر شما حرام بوده بیان کرده است ، مگر اینکه ناچار باشید (که در این صورت خوردن از گوشت چنان حیواناتی جائز است ) و بسیاری از مردم (دیگران) به خاطر هوی و هوس و بی دانشی گره می سازند و پروردگار تو تجاوزکاران را بهتر می شناسد .))
در این تهیه علاوه بر تاکید بر خوردن گوشتهای حلال که نام خدا در هنگام ذبح بر آنها برده شده است ، بیان می شود که بردن نام خدا در هنگام ذبح جنبه الهی و یکتا پرستی داشته ولی قوانین الهی بن بست ندارد و تکلیف الهی ، متناسب با شرایط زمان ، مکان و توان انسان است و استفاده از خوردن های حرام ، در موارد اضطراری جایز می باشد .
قل لا اجد فی ما اوحی الا محرما علی طاعم یطعمه الا ان یکون میته او دما مسفوحاٌ او لحم خنزیر فانه رجس او فسقاً اهل لغیر الله به فمن اضطر غیر باغ و لاو عاد فان ربک غفور رحیم. (۱۴۵)
((بگو : در آنچه به من وحی شده ، هیچ حرامی بر کسی که غذائی می خورد نمی یابم مگر اینکه مردار باشد یا خونی که (از بدن حیوان) بیرون ریخته با گوشت خوک که اینها همه پلیدند ، یا حیوانی که در طریق گناه به هنگام سربریدن ، نام غیر خدا (نام بتها) بر آنها برده شده است ، اما کسانی که ناچار شوند بدون اینکه بخاطر لذت باشد و یا زیاده از حد بخورند (گناهی بر آنها نیست) پروردگار تو آمرزنده مهربان است . ))
تفسیر نمونه :
خداوند در این آیه متذکر می شود که همه غذاها حرام نیست مگر در ۴ مورد که شامل حیوان مرده یا خونی که از بدن خارج می شود از خونهایی که پس از بریدن رگهای حیوان و خارج شدن مقدار زیادی از خون در لابلای رگهای موئین در وسط گوشتها باقی می ماند یا گوشت خوک دلیل حرام بودن این موارد را خداوند بعلت پلیدی و مایه تنفر طبع سالم آدمی و منبع انواع آلودگیها و سر چشمه زیانهای مختلف یا کلاً اصطلاح رجس می داند . و در ادامه به مورد چهارم اشاره می شود و آن حیواناتی است که هنگام ذبح نام غیر خدا بر آنها برده شده باشد . (اصطلاح فسق)
در این آیه با توجه به دو کلمه فسق و رجس شاید بتوان اینگونه نتیجه گرفت که گوشتهای حرام دو دسته هستند :
۱- گوشتهایی که تحریم آنها به خاطر پلیدی و تنفر طبع و زیانهای جسمانی است که به آن رجس اطلاق می شود .
۲- گوشتهایی که نه پلید است و نه از نظر بهداشتی زیان آور ، اما از نظر اخلاقی و معنوی نشانه بیگانگی از خدا و دوری از مکتب توحید است که اصطلاحاً فسق نامیده می شود .
تفسیر نور :
در این خصوص حرمت مردار و خون ، چهار مرتبه در قرآن مطرح شده است ، دو بار در سوره های مکی و دوبار در سوره های مدنی که دلیل بر اهمیت این دو مورد می باشد که از لحاظ علمی نیز ثابت شده است .
سوره مائده :
سوره مائده مدنی است و دارای ۱ آیه در زمینه ذبح می باشد
تفسیر نمونه :
این سوره محتوی یک سلسله از معارف و عقائد اسلامی(شامل ولایت و رهبری بعد از پیامبر ) و یک سلسله از احکام و وظایف دینی (شامل وفای به عهد ، عدالت اجتماعی شهادت به عدل و غذاهای حلال و حرام ) است
تفسیر نور :
این سوره به خاطر دعای حضرت عیسی برای نزول مائده آسمانی که در آیه ۱۱۴ آمده ، با این نام خوانده می شود .
حرمت علیکم المیته والدم و لحم الخنزیر و ما اهل لغیر الله به م المخنقه و الموقوذه والمتردیه و النطیحه وما اکل السبع الا ما ذکیتم وما ذبح علی النصب وان تستقسموا با لازلم ذلکم فسق الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلم دینا فمن اضطر فی مخمصه غیر متجانف لاثم فان الله غفور رحیم(۳).
((گوشت مردار و خون و گوشت خوک و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح شوند و حیوانات خفه شده و به زجر کشته شده و آنها که بر اثر پرت شدن از بلندی بمیرند و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگری مرده باشند و باقیمانده صید حیوان درنده مگر انکه (به موقع بر آن حیوان برسید و)آنرا سر ببرید و حیواناتی که روی بتها ( یا در برابرآنها) ذبح شوند(همگی)بر شما حرام است و (همچنین)قسمت کردن گوشت حیوان بوسیله چوبه های تیر مخصوص بخت آزمایی،تمام این اعمال فسق و گناه است-امروز کافران از (زوال)آیین شما مایوس شدند،بنابراین از آنها نترسید و از(مخالفت) من بترسید،امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تکمیل نمودم و اسلام را به عنوان آیین(جاودان) شما پذیرفتم-اما آنها که در حال گرسنگی دستشان به غذای دیگری نرسد و متمایل به گناه نباشند(مانعی ندارد که از گوشتهای ممنوع بخورند)خداوند آمرزنده و مهربان است.))
تفسیر نور :
در این آیه خداوند به طور کامل احکام و قوانین مربوط به ذبح را بیان می کند و کلیه رسوم عربها را در آن زمان از بین می برد و باطل می کند . عربها در زمان جاهلیت برای بتان برخی حیوانات را آنقدر می زدند تا بمیرد که اینکار خلاف قوانین ذبح اسلامی می باشد .
لازم بذکر است خداوند در آیه ۴ و ۵ بطور غیر مستقیم در خصوص گوشت حلال اشاراتی کرده است که به دلیل عدم تطابق با موضوع متن ، از توضیح کامل آن خودداری می کنم .
سوره نحل
سوره نحل مکی
– مدنی است و دارای ۱ آیه در زمینه ذبح است
تفسیر نمونه :
این سوره دارای جنبه های ذیل می باشد :
۱- بحث از نعمتهای خداوند شامل باران ، نور آفتاب ، حیوانات در خدمت انسان
۲- دلائل توحید و عظمت خلقت
۳- احکام مختلف اسلامی مانند عدل ، احسان ، هجرت
۴- بدعتهای مشرکان
۵- وسوسه های شیطان
تفسیر نور :
یکی از نامهای این سوره ، نعمت است زیرا بالغ بر پنجاه نعمت در آن بیان شده است .
انما حرم علیکم المیته والدم ولحم الخنزیر وما اهل لغیر الله به فمن اضطر غیر باع ولا عاد فان الله غفور رحیم (۱۱۵)
((خداوند تنها مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را با نام غیر خدا سر بریده اند بر شما تحریم کرده ،اما کسانی که مجبور شوند در حالی که تجاوز و تعدی از حد ننمایند(خداوند آنها را مجازات نخواهد کرد)چرا که خدا غفور و رحیم است))
تفسیر نمونه :
همه موارد منع شده در این آیه چه از نظر بهداشتی و چه از نظر اخلاقی دارای زیانهای متعددی هستند که در این مقوله مجال صحبت نیست اما در مورد عدم بکار بردن نام خدا ، مسلماً جنبه بهداشتی ندارد و بلکه جنبه اخلاقی و معنوی دارد زیرا در اسلام علت حلال و حرام بودن چیزی تنها جنبه های بهداشتی آن نیست بلکه قسمتی از محرمات صرفاً جنبه معنوی دارد و در رابطه با تهذیب روح و مسائل اخلاقی تحریم شده و در مورد تحریم حیواناتی که بدون نام خدا ذبح می شوند نیز به خاطر جنبه اخلاقی آنست ، چرا که از یکسو مبارزه ای است با آئین شرک و بت پرستی و از سوی دیگر توجهی است به آفریننده این نعمتها.
سوره بقره :
سوره بقره مدنی است و دارای ۱ آیه در مورد ذبح است
تفسیر نمونه :
سوره بقره دارای جنبه های متعدد شامل بحثهای توحید ، معاد ، اعجاز قرآن ، احکام مختلف اسلامی مانند نماز، روزه ، جهاد در راه خدا ، حج و تحریم قسمتی از گوشتهای حرام می باشد .
انما حرم علیکم المیته والدم ولحم الخنزیر وما اهل لغیر الله به فمن اضطر غیر باع ولا عاد فان الله غفور رحیم(۱۷۳)
((همانا خداوند مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که (هنگام ذبح)نام غیر خدا بر آن برده شده،حرام کرده است(ولی)آنکس که ناچار شد(به خوردن اینها)در صورتی که زیاده طلبی نکند و از حدّ احتیاج نگذراند ،گناهی بر او نیست.همانا خداوند بخشنده و مهربان است))
سوره حج :
سوره حج مدنی است و دارای ۱ آیه در مورد ذبح میباشد
این سوره در مورد مسئله حج بیان شده است و چون حج دارای ارزش بالائی است قطعاً سفارشات خاص در مورد اعمال آن در قرآن بیان گردیده است .
لیشهدوا منفع لهم و یذکروا اسم الله فی ایام معلومت علی ما رزقهم من بهیمه النعم فکلوا منها و اطعموا البائس الفقیر ۲۸
((تا شاهد منافع گوناگون خویس(در این برنامه حیاتبخش)باشند ، و نام خدا را در ایام معینی بر چهارپایانی که به انها روزی داده است(هنگام قربانی کردن)ببرند (و هنگامی که قربانی کردید)از گوشت آنها بخورید ، و بینوای فقیر را نیز اطعام کنید))
در این آیه اشاره به مراسم قربانی کردن در مراسم حج شده است و ماکداً مسئله بردن نام خدا در هنگام ذبح نیز به طور آشکار بیان گردیده است .
نتیجه گیری :
قرآن اگر چه یک کتاب الهی است اما همه جوانب انسان را تحت الشعاع قرار می دهد .جنبه های معنوی و اخروی را سر لوحه کار بشر قرار می دهد و در کنار آن به سلامت روح و جسم انسان نیز توجه کامل دارد . برخی موارد را به دلیل آثار سوء اخلاقی و معنوی تحریم می کند و برخی موارد را بدلیل اثرات سوء که بر سلامت انسان دارد ، منع می شمرد . در این میان ذبح شرعی و بردن نام خدا برای کشتن حیوان به منظور تامین غذا را از جنبه های معنوی و اخلاقی و مایه رشد روحیه یکتا پرستی انسان بیان می دارد و در راستای آن ذبح را جهت کسب کیفیت مطلوب گوشت متذکر می شود که در آخر انسانی با روحیه سالم و بدنی سالم تربیت شده و در این دنیا به جهت ساختن آخرتی نیکو گام بردارد .
فکلو مما رزقکم الله حللاً طیبا وشکروا نعمت الله ان کنتم ایاه تعبدون
((حال که چنین است از آنچه خدا روزیتان کرده است حلال و پاکیزه بخورید و شکر نعمت خدا را بجای آرید اگر او را می پرستید))
منابع : قرآن
– تفسیر نور – تفسیر نمونه
